Page 388 - 9. SINIF VIP TÜM DERSLER KONU ANLATIMLI - EDİTÖR YAYINLARI
P. 388
3. Ünite: Doğal Sistemler ve Süreçler
› Doğal çevrelerinin dinamiğini anlamaya ve onunla • Litosfer, rüzgâr ve yağışı etkileyerek iklim sistemi üzerinde
uyumlu yaşamaya çalışmışlardır� etkili olmaktadır�
İKLİM SİSTEMİKLİM SİSTEMİ
İ • Örneğin yer şekillerinin uzanış doğrultusu hem rüzgârların
• Küresel iklim, en genel anlamıyla, atmosfer (hava küre), hızını ve yönünü etkiler hem de yağışın nerelere düşece-
hidrosfer (su küre), litosfer (taş küre) ve biyosfer (yaşam ğini belirler�
küre) olarak adlandırılan başlıca dört bileşeni bulunan ve Kriyosfer
Kriyosfer
bu bileşenler arasındaki karşılıklı etkileşimleri de içeren • İklim sistemini oluşturan bileşenlerden biri olan kriyosfer,
çok karmaşık bir sistemdir�
dinamik ve değişken bir unsurdur�
IKLIM SISTEMININ BILEŞENLERI • Kriyosferde meydana gelen değişimler, yeryüzünün enerji
EDİTÖR YAYINLARI
Hidrosfer
Hidrosfer ve nem dengesini değiştirerek sıcaklık ve yağış dağılışını
• Su doğadaki yaşam ve ekosistem için en gerekli doğal kay- etkiler�
naklardan biridir� • Ayrıca genel atmosfer dolaşımı ve okyanus akıntıları üze-
• Su; iklim sisteminin biyosfer, atmosfer, hidrosfer, kara yüze- rinde kriyosferin etkisi bulunmaktadır�
yi ve dünya yüzeyinde kar ve buz gibi katı formda bulundu-
ğu bölümün hepsini içeren kriyosfer de dahil tüm bileşen- • Kar ve buz yüzeyleri, yüksek bir albedoya sahiptir� Bu özel-
lerinde yer alır� lik, kriyosferin Güneş ışınımının büyük bir kısmını uzaya
• Dünyada hep aynı miktarda su bulunur ve yeryüzünde sıvı geri yansıtmasını sağlar�
hâlde bulunan su buharlaşarak atmosfere gider ve atmos- • Böylece kriyosfer, yeryüzü ve atmosfer arasındaki enerji
ferden yoğunlaşarak yağış olarak tekrar yeryüzüne ulaşır� dengesinin düzenlenmesinde ve değişiminde etkili olur�
• Yeryüzüne yağış olarak düşen suyun bir kısmı yüzey suları- • Ayrıca buzulların erimesi, deniz seviyesinin yükselmesine
na karışır bir kısmı ise yer altına sızarak yer altı su kaynak- neden olarak iklim sistemini etkiler�
larını oluşturur ve bir döngü hâlinde sürekli atmosfer ve yer • Kriyosferi oluşturan unsurlardan biri olan permafrost (don-
kürede hâl değiştirerek dolaşır� muş topraklar) organik karbon içerir�
• İklim hidrolojik döngüyü etkilediği gibi hidrolojik döngü de • Bu topraklar çözündükçe atmosfere sera gazları (karbondi-
iklimi çeşitli şekillerde etkiler� oksit ve metan) salınır� Bu durum, sera etkisini artırabilir ve
• Dünyada sıvı, kar, buz, buhar ve bulut formunda bulunan su küresel iklim sisteminde değişikliklere neden olabilir�
faz değişimi sırasında ortamı ısıtır veya soğutur ve yüzey Biyosfer (Canlı K
Biyosfer (Canlı Küre)üre)
soğumasının yüzde ellisi buharlaşma ile gerçekleşirken
oluşan su buharı ise güçlü bir sera etkisi yaratıp ısının yer- • Canlılar, iklim sistemini etkiler ve iklim sisteminde meydana
yüzünde tutulmasına neden olur� gelen değişimlerden etkilenir�
• Yağışlar su döngüsünde önemli bir yere sahiptir� • Canlıların sera gazlarının alımı ve salımı üzerinde büyük
etkisi vardır�
Litosfer
Litosfer
• Litosferin iklim sistemi üzerindeki etkisi, diğer bileşenlere • Dünyadaki bitkiler önemli miktarda karbondioksit depolar
göre çok daha uzun zamanda gerçekleşir� ve bu onları karbon döngüsünde etkili bir unsur hâline ge-
tirir�
• Levha hareketleri sonucunda milyonlarca yılda okyanus
havzalarının şekli ve derinliği, yeryüzünde karaların coğrafi • Bitki örtüsü, aynı zamanda yüzey albedosu veya Güneş ışı-
dağılışları değişmekte ve yeni sıradağlar oluşmaktadır� ğının yansıması yoluyla da gezegenin iklimini etkiler�
• Bu durum, yavaş da olsa okyanus ve atmosfer dolaşımını • Bitki örtüsünün yüksekliği ve yoğunluğu, yeryüzünün pü-
değiştirmektedir� rüzlülüğünü şekillendirerek rüzgâr hızını ve yönünü etkiler�
• Ayrıca şiddetli volkanik patlamalar, atmosferin bileşimini • Ayrıca insan faaliyetleri sonucunda atmosfere karışan kar-
kısa süreli olarak değiştirebilmekte ve iklim sistemini etki- bondioksit ve diğer gazlar, atmosferin yapısını değiştirerek
lemektedir� yeryüzünün daha fazla ısınmasına yol açar�
388 Coğrafya
