Page 124 - 9. SINIF VIP TÜM DERSLER KONU ANLATIMLI - EDİTÖR YAYINLARI

1. Tema: Sözün İnceliği

Büyük Ünlü Uyumu ile İlgili Uyarılar Küçük Ünlü Uyumu ile İlgili Uyarılar

• Türkçe kelimelerin tamamı büyük ünlü uyumu kuralına uy- • Küçük ünlü uyumuna aykırı Türkçe kelimeler de vardır:

gundur. Bir kelimenin büyük ünlü uyumuna uymaması, o avuç, avurt, çamur, kabuk, kavuk, kavun, kavurmak, kavuş-
kelimenin Türkçe olmadığını, dilimize başka bir dilden gel- mak, savurmak, yağmur vb.
diğini gösterir. Örneğin “insan, beyaz, aile, rüzgâr, motivas- • Büyük ünlü uyumuna aykırı olan kelimelerde küçük ünlü
yon, merak, basketbol, tabela, telefon, eşya” gibi kelimeler uyumu da aranmaz.
büyük ünlü uyumuna uymaz. Bundan hareketle bu kelime-
lerin Türkçe olmadığı sonucuna ulaşırız. • Yuvarlak geniş ünlüler (o, ö) Türkçe kelimelerin yalnızca

• Bazı Türkçe kelimeler uzun bir süreç içinde birtakım ses ilk hecesinde bulunur. Dolayısıyla “-yor” eki bu uyumu her
zaman bozar. “Okuyor, buluyor, bakıyor, konuşuyoruz” ke-
değişimlerine uğrayıp büyük ünlü uyumunu kaybetmiştir.
limeleri büyük ünlü uyumuna uygundur ancak yor ekinden
dolayı küçük ünlü uyumuna aykırıdır.
Eski kullanımı Farklılaşma sonrası

Ana Anne EDEBİYAT ATÖLYESİ - 1AT ATÖLYESİ - 1
EDEBİY
Alma Elma
Aşağıdaki metinde büyük ünlü uyumuna aykırı olan keli-
Takı Dahi (bağlaç) meleri tespit ederek altındaki boşluğa yazalım.

Kangı Hangi
Uyandığımda daha karanlıktı. Pencereyi ardına kadar açtım.
Karındaş / kardaş Kardeş Yaprak kıpırdamıyordu. Odanın içine gecenin serinliği girdi.
Gece de girdi sanki. Nemli, yapışkan bir hava. İlkin hoşa gi-
diyor, sonra üşütüyor insanı. Karanlıkta bir şey göremedim.
• EDİTÖR YAYINLARI
Tek heceli kelimelerde büyük ünlü uyumu aranmaz. Ünlü
Evler uykuda, insanlar uykuda, doğa uykuda…
uyumundan söz edebilmemiz için kelimede en az iki ünlü
bulunmalıdır. Bu nedenle Türkçe kökenli olsa bile “yaş, saç, Kişi, bazen kendinden başka biri gibi oluyor. Yalnızken biz
göz, yurt, yıl, ok, kuş, bal, baş, su, ev vb.” kelimelerde uyum başka biriyiz. Kalabalıkta, insanların yanında başka biri! Ger-
aranmaz. çek kişiliğimizi böyle bir gece yarısı, bir sabaha karşı buluyo-
ruz. Öylesine, birdenbire, habersizce… Kişi kendini bulunca,
• Bitişik yazılan birleşik kelimelerde büyük ünlü uyumu aran- kimsesiz bir evrende kendisiyle baş başa kalınca, başlıyor bir
maz. Açıkgöz, çekyat, hanımeli, bilgisayar, buzdolabı vs. hesaplaşma. İçimizdeki çelişkiler, yalanlar, tasarılar, umutlar,
yenilgiler bir bir çıkıyor orta yere. Birer canlı yaratık kesiliyor-
lar, sizi bir sanık gibi karşılarına alıp başlıyorlar sorgulara çek-
2. Küçük Ünlü (Düzlük-Yuvarlaklık) Uyumu
meye.
Bir kelimede düz ünlüden (a, e, ı, i) sonra düz ünlü (a, e, ı,
i), yuvarlak ünlüden (o, ö, u, ü) sonra ya dar yuvarlak (u, ü)
veya düz geniş (a, e) ünlülerinin gelmesi kuralıdır. Küçük ünlü
uyumunu daha iyi anlamak için “Ünlüler Tablosu”nu tekrar in-
celeyelim:

a → a, ı (kaya, takı) o → u, a (oyun, olta)

e → e, i (elek, erik) ö → ü, e (önlük, ördek)

ı → ı, a (ışık, ırmak) u → u, a (uzun, uzak)

i → i, e (iyilik, inek) ü → ü, e (ütü, ürkek)

124 Türk Dili ve Edebiyatı