Page 123 - 9. SINIF VIP TÜM DERSLER KONU ANLATIMLI - EDİTÖR YAYINLARI

1. Tema: Sözün İnceliği

SES BİLGİSİ GİSİ
SES BİL Arabanız çok güzel- “güzelmiş” kelimesinde
-miş
SES NEDİR? miş. tüm ünlüler ince
-mış Herkes onu tanımış. “tanımış” kelimesinde
Ses, dış dünyamızdaki varlıkların hareketlerinden kaynakla- tüm ünlüler kalın
nan frekansların işitme organımızda oluşturduğu titreşimler Kimse gelmediği için “üzülmüş” kelimesinde
olarak tanımlanır. Bir dil bilimi terimi olarak ses, ağzımızdan -müş üzülmüş. tüm ünlüler ince
çıkan ve anlamlı kodlar içeren titreşimlere verilen addır. Dil Günde yaklaşık elli “okurmuş” kelimesinde
biliminde sesler “ünlü” ve “ünsüz” sesler olmak üzere ikiye ay- -muş sayfa okurmuş. tüm ünlüler kalın
rılır. Bu ilaç grip tedavisin- “etkilidir” kelimesinde tüm
-dir
Ses kavramının diğer adı “harf” olarak bilinir. Alfabemizde 8’i de etkilidir. ünlüler ince
EDİTÖR YAYINLARI
ünlü, 21’i ünsüz olmak üzere 29 harf yani ses vardır: Yayaların tünele gir- “yasaktır” kelimesinde
-dır
mesi yasaktır. tüm ünlüler kalın
A. ÜNLÜLER (SESLİLER) Eminim o da senin “üzgündür” kelimesinde
-dür
Türkçe ses varlığında sekiz ünlü vardır. Bunlar a, e, ı, i, o, ö, u, gibi üzgündür. tüm ünlüler ince
ü sesleridir. Ünlüler, ağızdan çıkış pozisyonlarına göre kalın, -dur Şimdi orada sabah “olmuştur” kelimesinde
ince, düz, yuvarlak, dar ve geniş gibi özelliklere sahiptir. Ünlü- olmuştur. tüm ünlüler kalın
lerin bu özelliklerini aşağıdaki tablodan inceleyelim:
Tablodaki örneklerde görüldüğü gibi “-miş” ve “-dir” ekleri,
eklendikleri kelimelerin son hecesindeki ünlüye göre ince
Düz ünlüler Yuvarlak ünlüler veya kalın olma biçimlerine ayak uydurmaktadır.
Geniş Dar Geniş Dar
Kalın a ı o u Ancak Türkçede bazı ekler tek şekillidir ve değişime uğramaz-
İnce e i ö ü lar. Dolayısıyla bu ekler, kendileriyle uyumlu olan kelimelere
eklendiklerinde büyük ünlü uyumu bozulmaz. Fakat kelime-
deki ünlülerle ekteki ünlü kalınlık incelik bakımından uyumlu
Türkçe, mensubu olduğu Ural-Altay dil grubundaki diller gibi değilse ek değişmez ve büyük ünlü uyumu bozulur. Bu eklerin
ünlü uyumunu koruyan bir dildir. Ünlü uyumu, “Büyük Ünlü büyük ünlü uyumunu nasıl bozduğunu tabloda inceleyelim:
(Kalınlık-İncelik) Uyumu” ve “Küçük Ünlü (Düzlük-Yuvarlak-
lık) Uyumu” olmak üzere ikiye ayrılır:
Ekler Bozmaz Bozar
1. Büyük Ünlü (Kalınlık-İncelik) Uyumu: Elimizdeki fırsatı kaçır- O gün buradaki ağaç-
-ki
Türkçe kelimelerde bulunan ünlülerin tamamının kalın (a,ı,o,u) mıştık. ların tamamı kesildi.
ya da ince (e,i,ö,ü) olması kuralıdır: Kalemlerimi ararken
Biz şarkı söylerken o
-ken dolapta bunları bul-
dans ediyordu. dum.
Tüm ünlüleri Arkadaş – saygılı – sıcaklık – kırılgan – sı-
kalın olanlar: radan – okulumuz – yollarına – kurumsal – -yor Birkaç gündür bu Çocukları için yeni bir
(a-ı-o-u) sonradan – uykusuzluktan romanı okuyorum. ev istiyordu.
Tüm ünlüleri Çevremizi – değerlerimiz – işçilerden – ge- Akşamleyin herkes
ince olanlar: çitlere – isteğimiz – bireyler – ölçüsüz – göz- -leyin Geceleyin bir ses böler sitenin bahçesine
(e-i-ö-ü) lüğüm - üçüncüler – önemlidir – güzelsiniz uykumu. gelmişti.

Üzerinde sarımtırak bir Bu meyvenin ekşimtı-
-mtırak
Büyük Ünlü Uyumunu Bozan Ekler: gömlek vardı. rak bir tadı vardır.
Vatandaşın her soru- Bütün meslektaşlarımı
Türkçemizde ekler, eklendikleri kelimenin son hecesindeki -daş nuyla ilgilenirdi. selamlıyorum.
seslere göre farklı şekil özellikleri kazanabilir. Buna örnek ola-
rak “-miş” ve “-dir” eklerinin nasıl şekil değiştirdiğini birkaç -gil Dedemgile uzun za- Dayımgil bu yaz Mer-
kelimede gösterelim: mandır gitmiyoruz. sin’e taşınacaklar.

Türk Dili ve Edebiyatı 123