Page 149 - 9. SINIF VIP TÜM DERSLER KONU ANLATIMLI - EDİTÖR YAYINLARI

1. Tema: Sözün İnceliği

DENEME • Deneme yazarı gözlem ve deneyimlerini içten bir üslupla,

• Bir yazarın; özgürce seçtiği herhangi bir konu hakkında, kendisiyle konuşuyormuş gibi anlatır.
kesin hükümlere varmadan, kişisel görüş ve düşüncelerini • Deneme yazarı kalıplaşmış düşünce ve ifadelerden kaçınır,
samimi bir dille anlattığı düzyazı türüne “deneme” denir. sürekli yeni yaklaşımların peşindedir.
• Yaşam, ölüm, felsefe, din, aşk, gurbet, ahlak, siyaset, yal- • Denemelerde açık, duru, akıcı, yalın ve estetik bir dil kul-
lanılır.
nızlık, gelecek vb. bireyi ve toplumu ilgilendiren her konuda
deneme yazılabilir. Dolayısıyla deneme türünde konu sınır- • Dil, göndergesel ve heyecana bağlı işlevlerde kullanılır.
laması yapmak mümkün değildir. • Açıklayıcı, söyleşmeye bağlı ve düşsel anlatım türlerinden
• Deneme türünde yazılan eserler, aynı konu hakkında farklı yararlanılır.
• EDİTÖR YAYINLARI
görüşleri yansıtmaları bakımından önemlidir.
• Bu türde yazılan eserlerde yazar kişisel görüşlerini yansıt- Deneme Türleri
tığından düşüncelerini kendi kendisiyle konuşuyormuş gibi
okuyucuya aktarır. • Ele aldığı konulara göre denemeleri “klasik deneme, felsefî
deneme, eleştirel deneme, portre deneme” olmak üzere
Deneme Türünün Özellikleri dört başlık altında toplayabiliriz. Ancak deneme türü konu
bakımından geniş bir yelpazeye sahip olduğundan bu türler
• Deneme, bir düşünce yazısıdır ve öğretici metinler arasın- daha da artırılabilir (Edebî deneme, kent denemesi, tarihî

da değerlendirilir. Ancak makalede olduğu gibi kanıtlama, deneme, güncel deneme, öğretici deneme vs.).
iddia etme ve okuyucuyu inandırma yoktur.
• Deneme yazarı, olay ve düşünceler hakkında kendi görü- Klasik Deneme: Yazar, herhangi bir konudaki bakış açısını ve

şünü açıklar ve böylece okuyucuyu yönlendirir, ona yeni bir dünya görüşünü samimi bir üslupla okuyucuyla paylaşır. Ser-
bakış açısı kazandırır. best bir kompozisyon örgüsü vardır. Konu bakımından geniş
• Konu seçimi serbesttir, insanı ve toplumu ilgilendiren her bir çerçeveye sahip olduğundan tam anlamıyla insanı yansı-
konuda deneme yazılabilir. tan, insana özgü psikolojik ve duygusal ögeleri işlemektedir.
• Denemede “ben merkezli” bir yaklaşım vardır. Yazar ele
aldığı konuyu “bence, bana göre” ifadelerini kullanarak ak- Felsefi Deneme: Felsefi denemeler bir felsefe yazısı değildir.
tarır. Ancak yazar, farklı bakış açıları ve yorumlar getirip dünya gö-
rüşüyle okuyucuyu düşünmeye yönlendirerek okuyucu açısın-
• Yazar; kendi duygu ve düşüncelerini, dünya görüşü ve ba- dan yeniliklere kapılar aralar.
kış açısıyla zenginleştirerek okuyucuya aktarır.
• Yazar deneyim ve birikimiyle okuyucunun ufkunu genişletir. Eleştirel Deneme: Öncelikle eleştirel denemeler bir eleştiri

• Denemede içten, samimi ve akıcı bir üslup kullanılır. yazısı değildir. Eleştirel denemede yazar ele aldığı konunun
iyi ve kötü taraflarını ortaya koyarak okuyucuyu düşündürür.
Her yönüyle özgün bir tür olan deneme, bu anlamda maka- Yazarın ele aldığı konuya bakışı yönünden eleştiri türünden
leden olduğu gibi fıkra, eleştiri ve anı türlerinden de kesin ayrılır. Ele alınan nesne, yazarın düşünce ve hayal dünyasının
çizgilerle ayrılır. zenginliğine bağlı olarak hemen her yönüyle değerlendirilme-
• Deneme yazarı; denemenin sonucunu okuyucu için açık bı- ye elverişli bir sınır genişliğine sahiptir.
rakır, okuyucunun daha ileri düzeyde düşünmesini sağlar.

• Deneme yazarı; samimi üslubu, sunduğu farklı bakış açıları Portre Deneme: Portre denemeler, bir kişiyi fiziki görünümü,
ve deneyimleriyle insanı merkez alarak okuyuculara yeni tinsel ya da kişilik özellikleriyle betimler. Kişinin yüz, beden,
kapılar aralar. giyim gibi fiziki özelliklerinin betimlendiği ya da mizaç, davra-
nış, düşünce, istek gibi kişilik özelliklerinin yansıtıldığı metinler
• Deneme yazarı sürekli bir arayış içindedir. İnsanla ilgili portre denemeyi oluşturur. Bununla birlikte portre denemeler-
yaklaşımları ve düşünceleri, kendi anlayış ve zevklerinin de amaç, ele alınan kişiyi sadece tanıtmak değildir. Denemeci
çemberinden geçirir, kendi “ben”inde nasıl görüyorsa öyle kendi kişisel düşüncelerine dayanarak kişiyi kimi zaman öven
aktarır. kimi zaman yeren bir tavır sergileyebilir.

Türk Dili ve Edebiyatı 149