Page 16 - 2023 Sağlık Bakanlığı GYS Memur VHKİ Konu Anlatımlı
P. 16
10.
SÖZCÜKTE YAPI
BÖLÜM
SÖZCÜKTE YAPI o Çoğu tek hecelidir (Bazıları iki ekin birleş-
KÖK mesiyle oluşmuştur).
Bir sözcüğün, anlamlı en küçük parçasına kök o Köke uyan unsurlar olduğundan, kökteki
ünlünün düzlük, yuvarlaklık, incelik ve ka-
denir. Türkçe sözcüklerin, bilhassa fiillerin lınlığına göre farklı biçimlere girerler. “Etli,
kökleri genellikle tek hecelidir. Kökler yapı ve tatlı, süslü, toplu” örneklerindeki “-li” eki
kullanım özellikleri bakımından iki farklı türde gibi.
DATA YAYINLARI
oluşmuştur. Bunlar ad ve eylem kökleridir.
o Gördükleri vazife itibariyle yapım ve çekim
eki olmak üzere iki gruba ayrılırlar.
AD KÖKLERİ
Tabiatta gördüğümüz, tanıdığımız, varlığından YAPIM EKLERİ
haberdar olduğumuz maddî ve manevî bütün Yapım ekleri, sözcük kök ve gövdelerine gele-
varlıklar birer sözcük ile adlandırılmıştır. Bir
varlığı belirten tüm sözcüklere ad, bu adların rek dilin anlam alanını genişleten, onu zengin-
leştiren, yeni sözcüklerin türetilmesine yarayan
köklerine de “ad kökü” denir. Eylem kökü dı- eklerdir. Türetme, dilin kanunlarına göre ger-
şındaki tüm sözcük kökleri (sıfat, zamir, edat, çekleştirilir. Yapım eklerinin türetme dışında
bağlaç, yansıma, ünlem) ad kökü olarak kabul
edilir. sözcüğe kattığı bazı anlam incelikleri olduğu
için her ek, aynı türden bütün sözcüklere geti-
Ev, kitap, hayal, ağaç, iş, yağmur, ateş, in- rilemez. Yapım eklerinin dört farklı işlevi vardır.
san, sabır, rüya, kötü, eski, sarı, güm, pat ...
a. Addan Ad Türeten Ekler
EYLEM KÖKLERİ Ad görevinde kullanılan bir sözcüğe eklenerek
İş, oluş, kılış ya da hareket bildiren sözcüklerin farklı anlamlar taşıyan yeni adları türetmeye
(fiillerin) ek almamış biçimine eylem kökü de- yarayan eklerdir.
nir. Eylemler, kök itibariyle hareket belirten Kalemlik, ormanlık, kıymetli, gizli, tutarsız,
sözlerdir. Eylem kökleri yazıda gösterilirken kimsesiz, yolcu, sütçü, yalancı, adacık,
kök sonuna “-mek” mastarını temsil eden Türkçe, sertçe, oyuncak, yavrucak, arkadaş,
“-” işareti konulur. vatandaş, otçul, insancıl, sayısal, anıtsal,
Bak- (bakmak), sus- (susmak), tat- (tatmak), kötümser, yerel, kültürel, Türkmen, koca-
düş- (düşmek), söyle- (söylemek), gez- (gez- man, gürültü, zırıltı, güncel, kılcal...
mek) ...
EK b. Addan Eylem Türeten Ekler
Sözcüğün yapısına sonradan katılan, tek ba- Ad kök ve gövdelerine eklenerek onlardan iş
şına anlamı olmayan, sözcüğe eklendiğinde veya hareket adı yapan eklerdir. Bu ekleri alan
ona çeşitli anlamlar ve görevler kazandıran sözcükler çekime hazır eylem haline gelir.
unsurlara ek denir. Eklerin başlıca özellikleri başla-, azal-, çoğal-, düzel-, sivril-, alça(k)l-,
ve görevleri şunlardır:
yaşa-, türe-, kana-, gecik-, acık-, gözük-,
o Sözcüğün görevli parçacıklarıdır. birik-, fışkır-, haykır, duyumsa-, susa-, taş-
o Tek başına kullanılmaz ve bir anlam taşı- laş-, gürleş-, irileş-, yüzleş-, ağar-, kar(a)
maz. ar-, morar-, yeş(il)er-...
-119 -