Page 14 - 2023 Sağlık Bakanlığı GYS Memur VHKİ Konu Anlatımlı
P. 14
8. SES BİLGİSİ
BÖLÜM
SESLERİN SINIFLANDIRILMASI BÜYÜK ÜNLÜ UYUMU
Bir dilde bulunan sesler, o dilin ses dağarcığı- ~ Kalınlık-incelik uyumu da denir.
nı oluşturur. Türkçenin ses dağarcığını da 29 ~ Bu kurala göre Türkçe bir kelimenin ünlü-
ses oluşturur. Bu sesler, “ünlüler” ve “ünsüz-
ler” olmak üzere ikiye ayrılır. lerinin tamamı ya kalın ya da ince olmalıdır.
sevilmek, ince, denizden, kelebekler, göster-
DATA YAYINLARI
ÜNLÜLER melik...
satılık, kalın, oyun, uçurtma, aşağı, sorular...
Ağzın açık durumunda (yani ses yolu açık-
ken), hiçbir engelle karşılaşmadan çıkan ses- Büyük Ünlü Uyumunu Bozan Ekler
lerdir. Tek başlarına ve uzun ünlü gibi (iki ünlü
değerinde) telâffuz edilir. Türkçede 8 tane ünlü -yor (şimdiki zaman eki): geliyor, biliyor, is-
vardır. Bu ünlülerin ses özellikleri aşağıdaki tiyor, gizliyor...
tabloda gösterilmiştir. -ken (zarf-fiil eki): alırken, koşarken, bakar-
ken...
Düz Yuvarlak
-leyin (isimden zarf yapan ek): sabahleyin,
Geniş Dar Geniş Dar akşamleyin...
Kalın a ı o u -(i)mtırak (sıfattan sıfat yapan ek): yeşilimtı-
rak, mavimtırak, ekşimtırak...
İnce e i ö ü
-ki (ilgi zamiri ve sıfat yapan ek): onunki, yu-
karıdaki, akşamki...
Ünlülerin kullanımıyla ilgili bazı kurallar: -daş (isimden isim yapan ek): meslektaş,
~ Türkçede iki ünlü yan yana bulunmaz. ülküdaş...
İki ünlünün yan yana olduğu kelimeler
kesinlikle Türkçe değildir. -gil (aile bildirir): halamgil, dayımgil, bakla-
giller...
saat, kanaat, şecaat, maarif, aile, kaide,
mail, miat, dair, Siirt, fiil...
NOT
~ Kökeni Türkçe olan kelimelerde uzun ünlü
yoktur. Uzun ünlü, Arapça ve Farsçadan Bu eklerle yapılan bütün kelimeler büyük
dilimize yerleşmiştir. ünlü uyumuna aykırıdır denemez. Öyleyse
bu eklerin ünlülerinin her zaman aynı özel-
şâir, numûne, îman (şa:ir, numu:ne, i:man) likte (kalın veya ince) olduğunu, bu yüzden
bazı kelimelerde uyuma girmediklerini söy-
ÜNLÜLERLE İLGİLİ SES UYUMLARI leyebiliriz:
Ünlülerin düzlük-yuvarlaklık, kalınlık-incelik gelirken, sarımtırak, seninki, arkadaş, eniş-
ve darlık-genişlik özellikleri iki ses uyumunda temgil...
karşımıza çıkar.
