Page 11 - MİLLİ EĞİTİM BAKANLIĞI GYS MEMUR KONU ANLATIMLI - DATA YAYINLARI

SES BİLGİSİ 7.
BÖLÜM

Ses bilgisi, bir dilin seslerini, ses değişikliklerini ve bu
değişikliklerin tarihsel akışını inceler. Ünlülerle ilgili Ses Olayları
1. Büyük ünlü uyumu
Seslerin Özellikleri 2. Küçük ünlü uyumu
Sesler, çıkış şekillerine ve oluşum yerlerine göre sınıf- 3. Ünlü türemesi
DATA YAYINLARI
landırılır. Bu sınıflandırmada çıkış şekli esas alınır. Buna 4. Ünlü düşmesi
göre sesler iki grupta incelenebilir. 5. Ünlü daralması
Ɖ Ünlüler (Sesliler) 6. Ünlü değişimi
Ɖ Ünsüzler (Sessizler)
7. Ulama
Türkçede 8’i ünlü 21’i ünsüz olmak üzere 29 ses sem- 8. Kaynaştırma
bolü (harf) vardır. Sözcüklerde görülen bazı ses kural-
larını incelemeye başlamadan önce ünlü ve ünsüz harf-
lerin söyleyiş özelliklerine göre nasıl sınıflandırıldığını 1. Büyük Ünlü Uyumu
bilmek gerekir.
Sözcüğün ünlüleri arasındaki kalınlık-incelik uyumudur.
Türkçe bir sözcüğün ilk hecesinde kalın bir ünlü (a, ı,
o, u) varsa daha sonraki hecelerde kalın; ilk hecesinde
ince bir ünlü (e, i, ö, ü) varsa daha sonraki hecelerde de
A. ÜNLÜLER ince ünlü bulunmalıdır. Türkçeyi diğer dillerden ayıran bu
Ses yolunda hiçbir engelle karşılaşmayan, ağız boşlu- en belirgin özelliğe büyük ünlü uyumu denir.
ğunda şekillenen harflerdir. Bunlar: a, e, ı, i, o, ö, u, ü Ɖ evimizde (e, i, i, e) ince ünlüler
sesleridir. Ɖ uyarmaktadır (u, a, a, a, ı) kalın ünlüler

Ɖ korkular (o, u, a) kalın ünlüler
Düz Yuvarlak Bu sözcükler büyük ünlü uyumuna uyar ve Türkçedir.
Geniş Dar Geniş Dar Bazı sözcükler Türkçe oldukları halde zamanla ses deği-
şikliğine uğramış ve günümüzde söyleniş biçimlerine
Kalın a ı o u
baktığımızda kurala aykırı düşmüştür.
İnce e i ö ü
Ɖ alma  elma Ɖ ana  anne
Ɖ karındaş  kardeş Ɖ ınanmak  inanmak
a: kalın, düz, geniş
ŗ NOT
ı: kalın, düz, dar
( “Açıkgöz, bilgisayar, hanımeli, ant, yurt, tek” gibi
o: kalın, yuvarlak, geniş bileşik sözcüklerde ve tek heceli sözcüklerde ünlü
u: kalın, yuvarlak, dar uyumları aranmaz.
e: ince, düz, geniş Son ünlüleri kalın sıradan olmasına karşın incelik özelliği
gösteren bazı alıntı kelimeler ince ünlülü ekler alır.
i: ince, düz, dar
ö: ince, yuvarlak, geniş Ɖ alkol/alkollü Ɖ helak/helakimiz
ü: ince, yuvarlak, dar Ɖ protokol/protokolü Ɖ saat/saatte

2. Küçük Ünlü Uyumu

Çok heceli Türkçe sözcüklerde ünlülerin düzlük-yuvar-
laklık bakımından uyumlu olması kuralıdır. Küçük ünlü
uyumuyla ilgili kuralları maddeler halinde inceleyelim: